Urbanizacija srednjovjekovne Bosne-umjesto raštrkanih sela, formirala su se naselja koja predstavljaju novinu u urbanističkom razvoju bosanske države !

Sa razvojem gradskih naselja započela je i urbanizacija srednjovjekovne Bosne umjesto raštrkanih sela, formirala su se naselja koja predstavljaju novinu, urbanističkom razvoju bosanske države U početku su postojale razlike između pojedu naselja, uzrokovane njihovim položajem i načinom njihova postanka.
Privredni razvoj je važan elemenat urbanističkog rasta svakog naselja, tako da je imao odlučujuću ulogu i kod bosanskih gradova. Naglo ¡ačame rudnika i trgova uslovilo ie potrebu da se razviieniji i značajniji, kao što su Srebrenica, Olovo, Foča, naknadno utvrde. Tako su postepeno iščezle razlike u spoljašnjem izgledu između otvorenih naselja i podgrađa.
Ova pojava se odrazila i na imena mjesta. Dok se većina podgrada nazivaju istim imenom kao tvrđava: Zvornik – Podzvornik. Visoko – Podvisoko. kod Srebrenice i Olova to nije slučaj. Tvrđava Srebrenice dobila je naziv Srebrenik, a Olova – Olovac. Ponekad odbranu i zaštitu naselja preuzima obližnji utvrđeni grad, u koji se u slučaju opasnosti sklanjaju njegovi stanovnici sa pokretnom imovinom. Kozograd, koji je sagrađen na velikoj visini i na strmom obronku, štitio ie Foinicu s juga. Očigledna je razlika između utvrđenja podignutih Isključivo radi odbrane naselia i onih koji su istovremeno bili upravni centri bosanskih vladara i oblasnih gospodara. Zbog raznih stambenih i drugih zgrada, upravni centri su imali prošireno gradsko područje okruženo bedemima. Takode. ističu se svoiom veličinom i načinom izeradme. Tako medu naiveca utvrdema – gradove spadam Bobovac, dugogodišnja državna prijestolnica. Borac, glavni grad porodice Pavloviča, Biograd kod Konnca i kraljevski gradovi Visoko i Kreševo.
Najveći broj tih gradova danas ie u ruševinama ili su napola srušeni, dok su samo kod nekih sačuvani pojedini objekti, kule ili bedemi u prvobitnom stanju. Ovu prazninu dielimično popuniuiu slike starih bosanskih gradova iz prve polovine XVI vijeka. koje je u svom putopisu zabilježio Benedikt Kuripečić. Grad je podizan na pogodnom miestu gdje mu je sama priroda pružala zaštitu. To su obično teško pristupačni grebeni, neki su se nalazili iznad riječne okuke ili na ušću dviju rijeka. Glavna gradska kapiia bila je obično u sastavu ulazne kule (Jajce, Bobovac, vjerovatno i Borac), ali ponekad i u samim bedemima. Neki veći gradovi, kao što su Jajce i Bobovac, imali su i po dvije kapiie. a ponegdje je bilo i tajnih izlaza za slučai opasnosti.
odbrambenu funkciju vršile su kule. koje su istovremeno najbolje utvrđeni dio Najrazvijeniji gradovi poput Bobovca, imali su više kula.
Prozori na njima su rijetki, obično su to mali otvori. U okviru gradske fortifikacije namijenjene odbrani, opažam se usjeci i pokretni mostovi (Bobovac, Borac i Srebrenik), te larkovi koii riietko okružuiu čitav grad (Visoko). Na osnovu ispitivame temelia pojedinih srušenih objekata, može se saznati prostorno uredeme unutar gradskih bedema. Međutim, do sada je arheološkim putem u cuelosti ispitan samo Bobovac, dok je za druga utvrđenja sačuvan samo opis njihovih ostataka. Iz pisanih izvora se saznaje za vladarske i vlasteoske dvorove u Bobovcu, Jajcu. Kreševu, Samoboru na Drini, Sokolu na Drini, Blagaiu kod Mostara. Pored dvora, unutar bedema su podizane kuće za stanovanje lica iz uže pratnje, zgrade za smještaj posluge i drugog pomoćnog osoblja, spremišta za hranu i oružje, komušnice i zanatske radionice. Samo je u poiedinim gradskim tvrđavama bilo mjesta za kuće trgovaca i zanatlija. Gradske komunikacije se mogu uočiti samo na Borcu i Bobovcu. Glavni put, prosječne širine oko 1 metra, usječen je u kamenu podlogu, a ponegdje je postavljena i kaldrma.
Toponim «varoš», kojim se obilježavaju privredno aktivna podgrađa, uvijek je izvan gradskih zidina. Naselja, odnosno podgrađa koja su se razvila uz većinu gradova, zajedno sa tvrđavom čine leđnu urbanističku cjelinu. bez obzira da li su ostala na nivou sela ili su imala odlike urbanih centara. Ova povezanost dolazi do izražaja i u svakodnevnom životu. Teško ie rekonstruisati fizionomnu utvrđenih gradova, a još teže gradskih naselja Opšta upotreba drveta u izgradnn stambenih i poslovnih ¿grada doprinnela ie brisaniu tragova, tako da je malo šta ostalo za arheologa Od otvorenih naselia. ledino ie Sutieska arheološkim putem istražena, jer je bila štono mjesto bosanskih kraljeva. U gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne trg se ističe kao glavni dio, koji je zauzimao središnn prostor.
U latinskim izvorima obično se naziva mercatum, nede piaza ili platea. Na trgu se obično nalazila crkva. U Driievima. ispred crkve se nalazio bunar, a arheološka istraživanja Bobovca su takođe ustanovila čatrmu pred trgom. Čatrnje za vodu imali su i drugi utvrđeni gradovi unutar zidina. Privredne aktivnosti veoma su uticale na izgradniu naselia i podizanje niza objekata. Tako su dubrovački trgovci, u svim važnijim centrima gdje su se duže zadržavali, gradili sebi kuće. Najveći broj bio je u Srebrenici. Foinici. Visokom. Driievima. što znači u najvećim dubrovačkim naseobinama Neki Dubrovčani su imali po dvije, pa čak i više kuća.
Ove kuće služile su za stanovame i za smještaj robe, pa se često pominje da je roba iz njih pokradena.