Prvo oslobođenje Tuzle-manje poznate historijske činjenice !

Izvor: Tuzla u Drugom svjetskom ratu
Prošlo je mnogo godina od kada su oslobodioci Tuzle
činom hrabrosti, volje i revolucionarnog htijenja,
pokazali pred porobljenom Evropom snagu i entuzijazam narodnooslobodilačke slobodoljubivosti. Kontinuitet
tuzlanskog historijskog pravila je u dokazima da je ovaj grad
u svim teškim vremenima bio na strani slobode, humanizma,
demokratije i antifašizma.
Burna prošlost Tuzle je prepuna primjera o teškim,
krvavim i dramatičnim borbama za nacionalnu, ekonomsku
i socijalnu slobodu i pravdu: U zimu 1831. u Tuzli je dogovoreno dizanje bune za samostalnost BiH; Tuzla je 1878. bila
najjače i posljednje bosansko uporište otpora Austro-Ugarskoj aneksiji; Svjetska radnička internacionala je 1920. ustala
u odbranu rudara Rudnika Kreka u Tuzli koji su se borili za
radnička prava i dostojanstvo-Husinska buna, kao fenomen
eskalacije klasne i internacionalne solidarnosti, pečat je svjetskog revolucionarnog vrenja; Oktobra 1943. Tuzla je bila
najveći oslobođeni grad u porobljenoj Evropi tokom Drugog
svjetskog rata; Petnaesti maj 1992. je oličenje herojske borbe
branilaca za slobodu i budućnost Tuzle i pobjede u očuvanju
državno-pravnog kontinuiteta BiH.
Oslobođenje Tuzle u jesen 1943. godine je jedan od najznačajnijih vojnih i političkih događaja u Bosni i šire, i bilo
je od izuzetne važnosti za dalji razmah i uspon demokratske
NOB-e koja je ubrzala poraz Vermahta. Oslobođenje je predstavljalo jednu od najvećih vojnih pobjeda Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije jer je Tuzla bila od vitalnog značenja
kao važan neprijateljski vojni punkt i polazište za ofanzive na
partizanske jedinice u istočnoj Bosni. Osim što je bila najveći
slobodni grad u porobljenoj Evropi, a u Bosni predstavljala
najjači i najvažniji slobodni ekonomski centar, Tuzla je bila
bitna baza za popunu postojećih jedinica i formiranje novih.
Privredna dobra – ekonomski i prirodni resursi su stavljeni
u funkciju NOB-e i NOP-a, a oslobođena je i silna energija
radništva tuzlanskog bazena, što je predstavljalo prekretnicu, odnosno omogućeno je njihovo masovno učešće i novu
veliku afi rmaciju oružane revolucije. Dobilo se i na klasnom
karakteru partizanskih jedinica koje su naglo promijenile i socijalni sastav kroz učešće velikog broja radnika. Može se reći
da je oslobođenje Tuzle označavalo i zaokret daljeg razvoja
političkih i vojnih odnosa u cijeloj Bosni i Hercegovini, jer su
nesumnjivo i naglo ostvareni svi preduvjeti za ostvarenje decenijama propagiranih ideala o južnoslavenskom ujedinjenju; prepoznalo se i priznalo historijsko biće i identitet Bosne
i Hercegovine tako da je borba protiv fašističkog agresora i
borba za nacionalno i socijalno oslobođenje, u toku Drugog
svjetskog rata, rezultirala federalnom koncepcijom buduće
Jugoslavije. Bosna i Hercegovina je dobila mjesto koje joj historijski i pripada – kao zasebna federalna jedinica, istoga ranga
s ostalima: Slovenijom, Hrvatskom, Srbijom, Crnom Gorom i
Makedonijom. Zasjedanje ZAVNOBiH-a, koje je uslijedilo 25.
novembra 1943., bilo je prelomni momenat za revitalizaciju
i očuvanje državno-pravnog kontinuiteta naše zemlje. Bilo je
to i svojevrsno priznanje velikim žrtvama koje je Bosna i Hercegovina podnijela u antifašističkoj borbi, više nego i jedna
južnoslavenska zemlja.
Tuzla je tokom Drugog svjetskog rata bila važan vojni
punkt i industrijski centar od čijih su proizvoda u mnogome
zavisili Treći Rajh i NDH. Bila je najveći grad, centar sjeverois-
točne Bosne, radnički grad, centar Tuzlanskog sreza od preko
100.000 stanovnika koji su u najvećem broju radili u industriji:
U gradu se nalazila jedina fabrika sode na Balkanu, fabrika
špirita, rudnici uglja u Kreki, Bukinju i Dobrnji, solane u Tuzli
i Simin Hanu, velike pilane u Živinicama, električna centrala
u Kreki, a radila su i još neka manja ali značajna industrijska
i trgovinska preduzeća. Strateško značenje tuzlanskog bazena
svakako treba promatrati u skladu s tadašnjom situacijom u
istočnoj Bosni, koja je, kako je rat odmicao geostrateški i geopolitički postajala sve značajnija. Otuda je shvatljivo zašto
je okupator bio toliko spreman, po svaku cijenu, dakle i po
cijenu velikih ljudskih žrtava, braniti Tuzlu, s važnom napomenom da je u gradu i njegovoj okolini koncentrirao velike snage. Pored njemačkih jedinica, u gradu su kroz teror
djelovali: Ustaški stožer, Župska redarstvena oblast HDH, Ispostava ustaške nadzorne službe i IV domobranska oružnička
pukovnija, dok je V pukovnija nastupala u pravcu Tuzle, dan
prije napada na Tuzlu.
Krajem septembra 1943. godine, Štab Trećeg korpusa
NOVJ-e, poslije vojnih uspjeha na Neretvi i Sutjesci, donio
je odluku da se Tuzla mora osloboditi. Iako je okupator po
kretanju partizanskih formacija mogao pretpostaviti da je
njegov položaj u Tuzli ugrožen, nisu smatrali da je za odbranu
neophodno odvojiti više od 4.000 vojnika, uključujući ustaše i
domobrane (ne računajući razne muslimanske legije i milicije
u okolini grada), s pretpostavkom da u tom trenutku i nisu
mogli odvojiti više ljudstva jer su nakon kapitulacije fašističke
Italije morali izdvojiti trupe za zaštitu obale Jadrana. Ipak,
i u takvoj situaciji njihove snage su brojčano bile moćnije u
odnosu na partizanske koje su za napad na Tuzlu predvidjele
oko 1.800 boraca, s podatkom da je oko 700 boraca bilo zaduženo za obezbjeđenje onih koji će napadati. Sve jedinice su
raspoređene u desnu, srednju i lijevu kolonu s precizno utvrđenom putanjom napada i zadacima koji će pri tome izvršavati. Napad je počeo istovremenom akcijom svih jedinica, 29.
septembra, u 21 sat. Složena operacija oslobađanja je ublažena
visokim borbenim moralom oslobodilaca koji je bio utemeljen
u saznanju da je Tuzla afi rmirana kao antifašistička sredina,
revolucionarni i proleterski centar. Situaciju je komplicirala
činjenica da je Gestapo, koncentrisavši se na Gradini, sa sobom
poveo zatvorenike-pripadnike NOP-a. Tuzla je oslobođena 2.
oktobra, nešto poslije 8 sati ujutro, dakle nakon 63 sata borbe.
Zarobljeno je i ubijeno nešto manje od 3.000 neprijateljskih vojnika. Ostali su uspjeli pobjeći iz grada i naći zaštitu kod četnika. Zaplijenjena je velika količina ratnog i drugog materijala
za potrebe dalje borbe. Prilikom oslobođenja i odbrane Tuzle
svoje živote je dalo oko 150 boraca iz svih jedinica.
Slobodu našeg grada, u oktobru 1943. godine, izvojevali su
borci sljedećih partizanskih jedinica: Brigade; 6. istočnobosanska, 1. majevička (kasnije 15. majevička), 16. muslimanska, 1. i 2.
vojvođanska, 2. krajiška. Odredi: Majevički, Trebavski i 2. ozrenski. Izvojevali su je u teškim borbama i sa teškim žrtvama.
Entuzijazam i radost koja je prožimala skoro sve građane Tuzle, nakon oslobođenja 2. oktobra, povezanost boraca i naroda, dovela je do toga da je svaki šesti stanovnik Tuzle stupio
u jedinice NOV-e. Od oko 5.000 novih boraca popunjene su
postojeće i formirane nove partizanske jedinice: 18. hrvatska,
17. majevička, 19. birčanska, 21. tuzlanska brigada, Tuzlanski,
Kladanjski i Srebrenički odred, 27. i 38. divizija. Tuzla je bila
centar djelatnosti koje su se odražavale na organizacijski život
po cijeloj slobodnoj teritoriji i bila je najveći slobodni grad u
porobljenoj Evropi. Njeno oslobođenje je predstavljalo jednu
od najvećih i najznačajnijih pobjeda NOVJ-e. U slobodnom
gradu je djelovalo najviše političko i vojno rukovodstvo Bosne
i Hercegovine, tuzlanske oblasti i okruga; PK KPJ za BiH, PK
SKOJ-a za BiH, Oblasni komitet KPJ, Štab 3. korpusa, Gradski narodnooslobodilački odbor i antifašističke organizacije.
U Tuzli je tada pokrenuta i značajna izdavačka djelatnost:
Štampan je treći broj lista „Oslobođenje“, pokrenuti su listovi
„Front slobode“, „Vijesti“ i „Naša borba“. Značaj pobjede nije
bio samo u tome što je Tuzla predstavljala važan industrijski
i politički centar nego i u tome što je okupator izgubio grad
koji je raskrsnica puteva koji povezuju BiH, Srbiju i Vojvodinu. Zato je razumljivo što je neprijatelj već idućeg dana sa mobiliziranim jedinicama iz Brčkog, Doboja i Zvornika pokušao
da povrati Tuzlu. U borbama koje su takođe trajale tri dana,
partizanske jedinice, u čijim je redovima bilo i rudara i omladinaca iz tek oslobođene Tuzle, uspješno su odoljevale napadima, da bi, na kraju, protjerali neprijatelja daleko od grada,
nanjevši mu znatne gubitke. Osim svega što čini značaj ove
velike pobjede, treba reći da su sve kvislinške jedinice u službi okupatora time doživjele poraz od kojeg se nisu oporavile,
a revolucionarni antifašistički pokret i narodnooslobodilačka
borba su osigurali moralno-psihološku prednost.
U 40 dana života u oslobođenoj Tuzli dinamično su se
smjenjivale raznovrsne aktivnosti, tako da su imale direktnog odraza na razvoj i polet NOP-a i demokratski karakter
NOB-e u cijeloj Bosni i Hercegovini i kroz zasjedanje ZAVNOBiH-a dobile nesumnjivu afi rmaciju hiljadugodišnje državnosti Bosne i Hercegovine, kada je održavotvoren historijski
kontinuitet i posebnost Bosne i Hercegovine. Uostalom, Prvi
mart, Dan nezavisnosti, cjelovitosti i suverenosti BiH, izraz je
samosvjesti i samopoštovanja bosnskohercegovačkog čovjeka
jer obezbjeđuje utemeljenje i očuvanje njegove samobitnosti i
svojevrsnosti.
Za vrijeme 40 dana u slobodi, u Tuzli su izvršene brojne
i složene aktivnosti potrebne za dalje borbe protiv fašista koji
su gubljenjem Tuzle pretrpjeli moralne i materijalne štete,
izgubili ekonomske kapacitete, izgubili saobraćajnice vojnostrateškog karaktera za komunikaciju s centralnom i zapadnom Bosnom, poremećeni su im svi planovi, a osim toga, neke
okolnosti su fašistima davale ideju da bi se AVNOJ (za čije
su pripreme doznali) mogao održati u Tuzli. Znajući da će se
neprijatelj sa velikim snagama ustremiti na Tuzlu, partizanske
jedinice su, da bi izbjegli ljudske žrtve, već u planovima napada ukalkulirale povlačenje nakon evakuacije ratnog plijena,
popune jedinica novim ljudstvom i formiranja novih odreda,
brigada i divizija.
Tuzla je ponovo oslobođena 17. septembra 1944. godine
da više nikada ne bude porobljena, ali treba se sjetiti i decembra 1944. godine, možda najvećeg iskušenja rodoljubivih
Tuzlaka, kada je grad odbranjen od brojnih četničkih snaga,
koncentriranih iz svih dijelova Srbije i Bosne, kada im je bio
plan da zauzmu Tuzlu i njenu regiju, i tu, na čelu sa Dragoljubom Dražom Mihajlovićem, sačekaju savezničke snage za
koje su vjerovali da će znati cijeniti njihovo „učešće u borbi
protiv fašista“. Od ukupno blizu 6.000 boraca Tuzlaka, njih 12
je proglašeno narodnim herojima, blizu 1.000 je poginulo, a
samo nešto manje od 1.000 su žrtve fašističkog terora.
Slava oktobra 1943. godine, slava slobodarske Tuzle i
njenih oslobodilaca, slava boraca, heroja i građana ovog kraja
ne pripada samo prošlosti. Ona je dio sadašnjosti i budućnosti
ljudi cijelog Tuzlanskog kantona koja, posmatrana u kontekstu
hiljadugodišnje slobodarske tradicije, predstavlja integralni
dio historijskog htijenja našeg doba. Po načinu vojno-političkog izvođenja, antifašistička revolucija je bila oslobodilački
rat, a demokratska po duhu, orijentaciji, masovnoj podlozi i
stalnoj tendenciji širenja krugova stvarnih subjekata revolucije. Antifašistički pokret je imao općejužnoslavenski format
i, uz istovremen nacionalni i socijalni karakter ustanka, prva
je opća karakteristika koja je nastala iz složenog i nacionalnog
pitanja na južnoslavenskim prostorima, tako da je ideja i politika južnoslavenskog jedinstva predstavljala jedino ispravan i
adekvatan izlaz iz rata.