Izvor: Muharem Kreso,Iskustva odbrane Bosne i Hercegovine,Počeci drzave Bosne !
Opšta destabilizacija izazvana seobom naroda i avarskoslovenskom
invazijom Balkana, te pustošenje civilizacijskih centara na njemu uslovili su dugotrajan proces obnavljanja državne organizacije i stvaranje
srednjevjekovnih država na njemu. Doseljenici su bili na znatno nižem
stepenu kulture i nepismeni.
Bili su rascjepkani na male plemenske i
bratstveničke zajednice. U planine izbjegli i desetkovani – starosjedioci
(u najvećem broju Iliri) takođe, nisu nastavili život u istim zajednicima,
jer ih se znatan broj, pred invazijom došljaka, povukao prema moru ili se
sklonio u planine.
Gustina naseljenosti pala je ispod kritične tačke.
Brojna nadmoćnost Slovena, posvjedočena je općim prihvatanjem
slovenskog jezika, a prihvatanje civilizacijskih tekovina i činjenicu da
su neslovenski elementi (Iliri, Avari, Goti, romanizovano stanovništvo)
bili, takođe, značajan faktor populacije na ovom prostoru.
Tome u
prilog govori i održavanje hrišćanstva u prvobitnom obliku (religija
eksploatisanih i potlačenih), uprkos nestanka Rimske imperije. Visokokvalitetni rimski putevi, neodržavanjem su zapušteni. Jezička barijera
i različiti vjerski kultovi samo su pojačavali usitnjenost zajednica, pa
je organizacija zajedničkog života i homogenizacija stanovništva na
širem prostoru potrajala.
Prvi oblici samostalnih državnih organizama na bosanskohercegovačkom geografskom prostoru registrovani su još na početku IX
stoljeća neposredno poslije sloma Avarskog kaganata. Da bi u to vrijeme
mogli biti afirmisani, njihovi korjeni su morali biti znatno dublji.
Smatramo da ti korjeni spadaju u period zajedničke avarsko-slovenske
države, koja se upravo na ovom dijelu Balkana, održala još 170 godina po
neuspjelom pokušaju osvajanja Konstatinopola 626. godine. Od početka
zajedničkog života u Avarsko-slovenskom savezu to je svakako više od
200 godina.
Drugi, ne manje značajan elemenat je zadržavanje, za ovaj
prostor specifične, multikonfesionalnosti i tolerancije kosmopolitskog
Rima, koja se u toku izgradnje i egzistencije Bosne kao nezavisne države
još više pojačavala.
Presudnu ulogu za održavanje te vlasti imalo je prethodno masovno
naseljavanje južnoslovenskih plemana i njihova homogenizacija sa zaostalim ilirskim i avarskim elementima. U tom burnom vremenu pojedine
porodice plemenskih i vojnih starješina dokopale su se vlasti i bogatstva
i izdigle iznad ostalih.
To je svakako utjecalo na organizaciju vlasti nakon
teritorijalizacije u novoj znatno drugačijoj sredini i učešće tih porodica
u vlasti. Razbijene oblike plemenske svojine zamijenila je teritorijalna
seoska opština. Reljefom diktirane rimske, od Ilira naslijeđene, dekurije19 sada su postale župe, a njihovo udruživanje u šire upravne jedinice zavisilo je od moći župana ili bratstva koje bi svoju vlast nametnulo
u određenoj župi, a naravno i od njihovog odnosa prema višoj, centralnoj
avarskoj vlasti.
Značajna je i različita pozicija na Balkan doseljenih Slovena. Jedni su – osnovna masa južnih Slovena, koji su se na Balkan doselili kao saveznici vodećih invazora Avara i sada ostali bez svoga sizerena i drugi, zapadnoslovenska plemena (Srbi i Hrvati) tridesetih godina
VII stoljeća dovedeni iza Karpata kao federati Vizantije i gotovo dvjesto
godina branitelji vizantijskih tema Drača i Salone, u susjedstvu.
To im je
omogućilo i očuvanje plemenskog imena. Došli su u priliku da u pogledu
ukrupnjavanja vlasti i poboljšanih odnosa sa sizerenom, materijalizuju tu
činjenicu. Bili su u prednosti nad ostalom, višestruko rascjepkanom južnoslovenskom masom.
Slom Avarskog kaganata i ubrzana feudalizacija i hristjanizacija
njegovog prostora, praćena uvođenjem slovenske pismenosti (druga polovina IX vijeka i Ćirilo i Metodije) ubrzali su dovršenje tog procesa. Nestanak Avarskog kaganata (796. do 802.), a time i ostataka Avarsko-slovenskog plemenskog saveza doveo je početkom IX stoljeća i starosjedioce i novodoseljene stanovnike bosanskohercegovačkog geografskog
prostora u potpuno novu poziciju – slabljenje, odnosno nestanak centralne
vlasti i jačanje lokalnih moćnika.
Razvoj prilika na njemu od sada je pod
oslabljenim uticajem sukoba između Franačke države i Vizantije oko
prevlasti i nad bosanskohercegovačkim prostorom i nad njemu susjednim
oblastima.
Obje sile su bile države sa izgrađenim sistemom odnosa i doduše
nejednakom crkvenom hijerarhijom. Zasnovane na različitim konceptima, međusobno su se značajno razlikovale. Zatečenom slovenskom i
ilirskom stanovništvu sa značajnim ostacima Avara, Ostrogota, Izigota,
Vizigota i romanizovanih Ilira, sa različitim religijskim i liturgijskim
opredjeljenjima oba sistema vlasti bila su tuđa. Na jednoj strani je bila
Vizantijska militarizovana administracija, a na drugoj nasljedni, plemićki (krvno plemstvo) feudalizam. Službeni i crkveni jezik na jednoj
strani je bio njemački i latinski, a na drugoj grčki. Značajne su bile i
razlike u teološkom shvatanju još uvijek iste religije. Bukvalno do tada,
obje sile su bile pretendenti za obnovu Rimske imperije i jedinstvenih
liturgijskih procesa. Tek 812. godine jedna drugoj su priznale Rimsko
parcijalno nasljedstvo.
20
U prirodno omeđenom prostoru, dakle prirodnoj cjelini obilježenom
rijekama Drinom, Savom i Unom te Jadranskim morem, po prestanku
avarske vlasti, u toku dva vijeka uhodana je teritorijalizacija došljaka.
Na ovom prostoru malobrojni Avari su asimilirani. Suživot između Slovena i ilirskih starosjedilaca potisnutih u planinske oblasti morao se,
takođe, uspostaviti. Odnosi su najčešće bili susjedski, pa i dobrosusjedski
sa sve češćim orođavanjem.
Granice ovog prostora, koji Nada Klaić naziva bosanskim zemljama
(i dijeli ga na Zagorje i Podgorje), postavljene su davno prije. Na tim linijama Rim je postavio svoje provincijske i državne granice. Granice su
ostale konstanta do danas i bile su manje podložne promjenama nego
bilo gdje drugdje.
Međusobna komunikacija, razmjena dobara i usluga, trgovina, orođavanje, unutarregionalna migracija, bila je česta i sve češća do X vijeka.
Tako se stanovništvo, bez obzira na povremene nesporazume, postepeno
homogeniziralo.
Značajan uticaj ima i antičko nasljeđe. Značajan broj starosjedilaca,
uveliko je bio uvučen u kosmopolitsku rimsku kulturu, karakterističnu po
toleranciji veoma različitih vjerskih zajednica. Govorili smo o prisustvu
Avara, koji su tu poslije propasti njihovog kaganata jednostavno ostali i
bili asimilirani. Dobar dio njih bili su avarski upravni činovnici u župama
(ranije dekurije) i arhižupama, koje se u Bosni označavaju isključivo kao
banati ili banovine, što je povezano i sa nastankom titule “veliki ban”.
Otuda je miješanje stanovništva jedinstveno na čitavom bosanskohercegovačkom geografskom prostoru i otuda ujednačavanje običaja,
vjerovanja, jezika, leksike, izgovora, narječja, privređivanja i podjele
poslova, ranije utrtih trgovačkih veza, i naročito još funkcionalnim rimskim putevima.
Ujednačavanje je u odnosu na susjedstvo uskoro u kasnijem periodu
dovelo do sve češće zamjene imena jezika: slovinski u bosanski.
S druge strane dvostoljetni zajednički boravak doseljenih Slovena
i Avara sa starosjediocima (Iliri – djelimično romanizovani) i snažni
uticaj kulturnije sredine, razorio je i kod njih plemensku organizaciju.
To je posljedica imovinskog izdvajanja plemenskih i vojnih starješina u
prethodnim burnim vremenima, i istovremene teritorijalizacije doseljenika i njihovog miješanja sa starosjediocima, čime su i oni zahvaćeni
procesom feudalizacije. Značajna posljedica toga je i napuštanje (zaboravljanje) starih plemenskih imena (vizantijski izvori govore da ih je, samo
slovenskih na Balkanu, bilo bar tridesetak). Za označavanje novog stanja
i međusobnog razlikovanja prihvatanje uglavnom postojećih teritorijalnih oznaka bilo je najadekvatnije rješenje.21
Naziv Sloveni, odnosno južni Sloveni, za to je bio preširok. Te činjenice su stvarnu vlast jedne i druge velike sile svodile na vazalne odnose
domaćih plemenskih starješina prema njima, i istovremeno kod njih
budile apetite sopstvene, od stranaca nezavisne vlasti. To je potvrdilo
učešće plemena ovog prostora u širem slovenskom ustanku protiv
Franaka u zahvatu rijeka Save, Drave i Dunava,22 pod Ljudevitom
Posavskim (817. do 823.).
Ostatak IX stoljeća protekao je u povremenim sukobima Bizanta i
Franačke države i pomjeranju granica u jednom i drugom pravcu, praćenim bezvlašćem ili anarhijom. Domaći feudalci i plemenske starješine su
učešće na jednoj ili drugoj strani koristili za jačanje svog položaja pa i za
teritorijalno proširenje, odnosno nametanje svog sizerenstva slabijim
susjedima.
Na širem primorskom pojasu bosanskohercegovačkog geografskog
prostora slovenizacija je išla nešto sporije, pa je homogenizacija društva
i objedinjavanje, neosporno vrlo srodnih plemena u jednu državu išlo
sporije. U osloncu na more i lučke gradove tamo se lakše obnavljala i
održavala vlast Vizantije, posebno poslije obrazovanja teme Dalmacija.
Ovdje je romanizovano ilirsko stanovništvo, potisnuto iz unutrašnjosti
zemlje, bilo brojnije, a i visokoplaninski Dinarski sistem, kao JadranskoSavska vododjelnica činio je svoje. Iako spor, proces se, međutim, nije
mogao zaustaviti. Ni dvjesta godina poslije avarskoslovenskog prodora
na Balkan pomjeranje pojedinih naroda i plemena nije bilo završeno.
Dolazak Mađara 896. u Panoniju i stvaranje njihove države pod vojvodom
Gezom (972.) znatno je ojačao slovenske elemente na bosanskohercegovačkom geografskom prostoru i bio faktor daljeg pomjeranja još neustaljenih grupa. U trendu je još uvijek bilo pomjeranja ka jugu, na morske
obale i ostrva. U ta pomjeranja valja ubrojiti naseljavanje Neretljana
početkom X stoljeća, bosanskohercegovačkom prostoru gravitirajućih
ostrva (Mljet, Korčula, Brač i Hvar), te doseljavanje jednog stočarskog
plemena sa Vlašića u hercegovačke Rudine23 u X vijeku, kao na primjer, potiskivanje tamo naseljenih Slovena (kasnije nazvani Drobnjaci)
i ilirskog plemena Kriči. Ovdje moramo pomenuti i posljednji talas
pomjeranja Slovena iz Panonije na bosanskohercegovački geografski
prostor, izazvan slabljenjem i slomom Moravske države (907.), te pro
dorom i učvršćivanjem Mađara u Panoniji na prelomu IX i X stoljeća.
Nesumnjivo da je ovaj, možda i ne tako velik talas, u situaciji nastaloj
poslije prve šizme (867.) praćen slovenskom pismenošću i obavljanjem
crkvenih obreda na slovenskom jeziku, dovršio slavizaciju ovog prostora
sve do Jadranskog mora i pribrežnih ostrva.
U takvoj situaciji, već pod kraj VIII stoljeća, u vrijeme nestanka
Avarskoslovenskog kaganata, na ukupnom bosanskohercegovačkom geografskom prostoru kojeg neki historičari nazivaju i “bosanske zemlje”
javilo se više oblasnih gospodara dotadašnjih sklavinija sa različitim
nazivima ban, knez, župan. Vizantijski izvori ih jednostavno imenuju
arhontima (poglavar, lokalni vladalac, starješina, gospodar). Na prostoru sjeverno od glavne vododjelnice bili su to u Avarskoslovensku hijerarhiju uključeni banovi, koji su se po uništenju Kaganata, najvećim
dijelom osamostalili, ili su postali vizantijski arhonti odnosno oblasni
gospodari.
Na prostoru južno od Jadranskocrnomorske vododjelnice, koji je
znatno prije pada Kaganata bio pod jačim uticajem Vizantije, i duže vremena pod njenom neposrednom vlasti, te u prostoru od Bokokotorskog
zaliva do Cetine u IX stoljeću javlja se više posebnih cjelina različitog
državnopravnog položaja i veličine. Proces objedinjavanja dvadesetak
i više župa ovog prostora i do ulaska u sastav Bosne išao je neravnomjerno i uz međusobno presizanje, savezništvo ili objedinjavanje, odnosno
podlijeganju feudalnoj zavisnosti jačih susjeda ili velikih sila, Vizantije,
Venecije, Mađarske. To su prije svega: – Dubrovnik, odnosno još romanski Raguzium odnosno Raguza, kao opština u sastavu vizantijske teme
Dalmacija, koji će se kasnije postepeno proširiti i na uski obalski pojas
i priznajući vrhovnu vlast jačih država (Mađarske, Venecije i Osmanskog carstva). Sa osloncem na razvijenu međunarodnu trgovinu i trgovačku flotu kao Republika održao se do 1805, odnosno 1808. godine.
– Kao samostalni subjekat najkasnije u početku IX vijeka javili su
se Neretljani24 i raspolažući značajnom flotom naselili ostrva Mljet,
Korčulu, Brač i Hvar. U toku stoljeća do 887. pod knezovima Družakom,
Ljuditom i drugim Neretljani – samostalno ili zajedno sa susjednim hrvatskim knezovima – vode gusarski rat protiv Venecije i uspješno slamaju
njene pohode radi pacifikacije i pljačke drveta, stoke i robova sa kopna
i ostrva. Pod kraj stoljeća su pali pod vlast hrvatskih kraljeva. U prvoj
polovini X vijeka knez Petar Gojniković se oslobodio njihove vlasti,
ali je uskoro došao u sukob sa humskim knezom Mihailom Viševićem koji
mu je uz pomoć cara Simeona (895. do 927.) oteo kopneni dio oblasti dok
je Venecija okupirala ostrva. Sredinom XI stoljeća Neretljani su opet djelimično slobodni pod sucem Berigojem (1050.) i od 1078. do 1100. pod knezovima Jakovom, Rusinom i Slavcem, sva tri sa sjedištem u Omišu.
Centralni dio ovog prostora prvo se javlja kao Hlm a onda kao Hum,
Humska zemlja u slivu lijevih pritoka Neretve (Bune, Bregave i Krupe).
Jačanjem se širi i zahvata staro Zahumlje (područje od Dubrovnika do
Neretve) sa sjedištem u Stonu, na poluostrvu Pelješcu. U prvoj polovini
X vijeka pod Mihailom Viševićem, kao vazalom bugarskog cara Simeona
širi se i na Paganiju (između Neretve i Cetine). Po slomu Bugarskog carstva, opet je pod Vizantijom da bi na prelomu X i XI vijeka bila u sastavu
Samuilovog makedonskog carstva (976. do 1014.), a onda opet Vizantije
i njenih vazala Duklje, pa Raške a jedno vrijeme i Ugarske.
Pet-šest župa (jedna od njih svakako je bila Dračevica, sa Risnom i
kasnije – pod Tvrtkom – izgrađenim Novim) u istočnom dijelu ovog
prostora, oblast Travuniju sa Dračevicom Konavlima i Klobukom
objedinili su trebinjski župani, od kojih je jedan, Krajina sredinom IX
vijeka ženidbom osigurao titulu arhonta (kneza), ali je oblast i tada
bila zavisna, uglavnom od Bizanta i njegovih vazala.
Kao što se iz izloženog vidi, ovaj primorski dio bosanskohercegovačkog geografskog prostora u prvih nekoliko stoljeća ima specifičnu
sudbinu. To se ogleda u značajnijem uticaju Vizantije i bržem obnavljanju
njene vlasti, te u činjenici da niko od oblasnih gospodara za to vrijeme
nije uspio da ga potpuno objedini. U tom je najviše uspio Mihailo Višević.
U religioznom pogledu iako izloženog blizini hrišćanskih žarišta u Splitu
i Baru, pokrštavanje ovog primorskog prostora je znatno kasnilo kao i u
Bosni. Raskol hrišćanstva 1054. godine na Rimokatoličku i Ortodoksnu
(pravoslavnu) crkvu ovdje se za dugo nije osjetio. Ni kad je zajedno
sa Bosnom ovaj prostor objedinjen pod Dubrovačkom nadbiskupijom
(oko 1200.) nije bilo jasnijeg opredjeljenja za istočni odnosno zapadni
obred. Nije pomoglo ni energično angažovanje osnivača Srpske pravoslavne crkve (Sava Nemanjić) i osnivanje nekoliko manastira i episkopije
(u Stonu 1219. godine). Činjenica da je na ovom prostoru sačuvano najviše
stećaka, koji se vezuju za Crkvu bosansku i manihejstvo, pored brojnih
zapisa o produženom prisustvu paganstva, hereze, patarena i slično, te
saradnje, savezništva i rodbinskih veza ovdašnjih oblasnih gospodara sa
Bosnom ukazuje na kontinuitet tih veza još od doseljavanja.
25 Plemensku srodnost sa Bosnom objašnjava i dominantno dugo zadržavanje
hrišćanstva u prvobitnom obliku i potom prisustvo Bosanske crkve u
ovim krajevima, dakako prije njihovog uključivanja u Bosansku državu.
Pripadnici Bosanske crkve brojni su i u Mletačkoj Dalmaciji.26
Na veću saradnju sa državom Bosnom upućivala ih je i komplementarna privreda koja je uslovljavala visok stepen međusobne razmjene dobara, a naročito međunarodna tranzitna trgovina na karavanskim putevima od Dubrovnika (u odnosu na bosanskohercegovački
prostor pa i Balkan Dubrovnik je kontinuirano imao ulogu Hongkonga)
u dolinu Drine i od Stona uz Neretvu prema dolinama Bosne i Vrbasa.
O tome najbolje svjedoči Povelja Kulina bana iz 1189. godine kao
upečatljiv pisani spomenik o odnosima sa Dubrovnikom. Takvi odnosi
su svakako postojali i sa drugim oblasnim gospodarima, pošto se nisu
mogli preskočiti. Na kraju i činjenica da su velika Narona, Epidaurum i
drugi primorski gradovi na ovom prostoru u prvom talasu bili potpuno
razoreni, svjedoči o masovnom prisustvu slovenskog elementa već od
početka VII vijeka. Nije bez uticaja ni činjenica da je ovaj prostor (bez
Dubrovnika) zajedno sa Bosnom već dva puta bio objedinjavan (u
okviru Simeonovog – bugarskog (893. do 927.) i Samuilovog – makedonskog carstva (976. do 1014.).
U drugoj polovini IX vijeka, u vrijeme poslije prve šizme (867.)
Metodijevi učenici su na čitav prostor donijeli slovensku pismenost (glagoljica) i masovnije primanje hrišćanstva, sada propovijedanog na
slovenskom jeziku. Na prelomu IX i X stoljeća Bosna se našla u sastavu
bugarskog Simeonovog carstva (893. do 927.) a u Panonsku niziju su se
doselili i učvrstili Mađari (895. do 907.). Iz Panonije potisnuti Sloveni,
logično su pojačali slovenski elemenat na čitavom bosanskohercegovačkom geografskom prostoru. Tako se, najkasnije u prvoj polovini X
stoljeća, stvorila i prva bosanska država. Po procjenama demografa,
krajem tog stoljeća na sadašnjem prostoru Bosne i Hercegovine živjelo
je 282.000 stanovnika, u procjeni američke Centralne obavještajne službe
– CIA u 2007. godini na istom prostoru živjelo je 4,552.198 stanovnika,27
što znači šesnaest puta više. Populacija jedne države svakako utiče na
mogućnosti i načine odbrane, ali je sličan porast populacije vjerovatno
bio i u njihovom okruženju.
Savremeni vizantijski car Konstantin Porfirogenit (912. do 952.) na
bosanskohercegovačkom prostoru izričito pominje “zemlju Bosnu”
(horion Bosona). Njegovo djelo “DE ADMINISTRANDO IMPERIO”
(O upravljanju carstvom),28 uz sve nepreciznosti i nepotpunosti, pruža
sigurne podatke o stanju na ovom dijelu Balkana. Za Bosnu se izričito
kaže da joj je na čelu ban,
29 da se stere od Drine do Grmeča (dakle do
Une). U djelu se daju podaci i o drugim dijelovima bosanskohercegovačkog prostora, koji je u to vrijeme u cjelini u sastavu njegovog carstva,
odnosno Vizantije. Prije svega tu je opština Dubrovnik (Ragusium),30
u sastavu vizantijske teme Dalmacije,31 te oblasti Travunija između
Risna i Dubrovnika i Zahumlje (Hum, Neretva, Paganija) između
Dubrovnika i Cetine.
Slamanjem Simeonovog bugarskog carstva (927.). Vizantija je ponovo izbila na ranije sjeverne granice i od tada je franačko-vizantijsko rivalstvo zamijenjeno mađarsko-vizantijskim. Mađari su već u ovom
vijeku (a i u narednih nekoliko) često prodirali na Balkan, a 934. i 943.
godine čak do Carigrada. U tim prodorima nekad su kao vazali ili kao
saveznici učestvovali i bosanski banovi, na jednoj ili drugoj strani, što
ukazuje na to da je bosanskohercegovački prostor u ovih nekoliko vjekova više puta dolazio pod vlast jedne ili druge sile i u tom okviru njegovi dijelovi pod vlast nekog od bližih susjeda sa istoka ili zapada, da bi
pod kraj stoljeća (998.) za blizu dvije decenije došao u sastav još jednog
velikog slovenskog, ovog puta Makedonskog, Samuilovog carstva.
Zna se da je u toku i od doseljavanja Slovena na ovaj prostor došlo
i do značajnih društvenih, demografskih, religijskih,32 kulturnih pa i vojnih promjena. Došlo je do raspada slavenskog rodovskog uređenja u
kome se u ograničenom obimu praktikovalo i ropstvo, te da je na ovom
prostoru u nastavku procesa stasalo feudalno društvo. Takođe, se zna da
je feudalizaciju snažno pomoglo i hrišćanstvo,33 začeto kao socijalni
pokret siromašnih i robova. Feudalizacija društva je omogućavala crkvi
jači uticaj na vjernike, izgradnju crkvene hijerarhije i raskoši u crkvama,
ali se upravo na tome i u samom hrišćanstvu javio otpor.
Feudalcu je bilo svejedno, da li su njegovi kmetovi pripadali njegovom plemenu pa čak i bratstvu, ili su to bili pripadnici nekih drugih naroda. Njegova moć je zavisila isključivo od broja kmetova i površine
obradive zemlje kojom je raspolagao. Vremenom su sve više i manji
feudalci dolazili u vazalan odnos prema svojim jačim susjedima.
Vezanost za zemlju kmetova i slobodnih seljaka dovela je do teritorijalizacije stanovništva, a zavisnost vazalnih feudalaca prema sizerenima i do sve veće centralizacije vlasti, te time i do centralizovane državne organizacije. Feudalizacija je ostvarena prvo na nivou ž u p a.
Sloveni su u ovim krajevima tako nazivali u kotlinama, dolinama i na
kraškim poljima odvojene prostore, kojih se u toku doseljavanja dokopalo neko bratstvo ili grupa srodnih porodica. Osvajači čije su države
počivale na istom sistemu, sada su to morali uvažavati, pa se njihova vlast
svodila na nametanje vazalnog odnosa domaćim feudalcima, odnosno
starješinama tih župa. U različitim periodima ovih je između pedeset
i stotinu.
Dotadanja šarolikost različtih kultova (od praslavenskog, ilirskog
i rimskog mnogoboštva do ranokršćanskog jednoboštva) uglavnom
nestaje u vrijeme ubrzanog pokrštavanja balkanskih Slovena Vasilija I
(867. do 886.). Ubrzano pokrštavanje, koje upravo tada masovnije zahvata Bosnu, moralo je usloviti njegovo površno i formalno prihvatanje.
Kad je to isto područje, u vrijeme druge šizme, odnosno konačnog raskola (1054.) između pravoslavlja i katolicizma, ostalo na periferiji
sukoba, to je rezultiralo razvojem specifične Bosanske crkve, koja
nije pratila liturgijske novotarije ni Carigrada ni Rima. Tako su se na
ovom prostoru sačuvala ranija ranohrišćanska shvatanja, jednostavna
obredna praksa i multikulturna tolerancija.34 Bosanskohercegovački
prostor time je sačuvan od netrpeljivosti koja je od tada zavladala Evropom i izražavala se u načelu cuius regio eius religio (čija vlast onoga
i religija). Tek Vestfalskim mirom (1648.) poslije tridesetogodišnjeg
vjerskog rata, priznata je ravnopravnost katoličke, luteranske i kalvinističke crkve, ali je netolerancija prema ostalim (nehrišćanskim)
vjerama ostala, i izgleda pojačana.