Odžakluk-timar se nasleđivao u krugu porodice; odžak je sinonim za porodicu. Ova vrsta lena nastala je pošto su bosanske spahije, posle bitke kod Siska (1593. godina), u kojoj su izginuli u velikom broju…

Odžakluk-timar se nasleđivao u krugu porodice; odžak je sinonim za porodicu. Ova vrsta lena nastala je pošto su bosanske spahije, posle bitke kod Siska (1593. godina), u kojoj su izginuli u velikom broju, tražile od sultana porodično nasleđivanje poseda. Sultan je ovu odluku potvrdio fermanom početkom 17. veka. Ova vrsta feudalnog lena bila je važna u nastanku bosanskog plemstva – begovata.
Da bi smo odgovorili na to pitanje, potrebno је da u nekoliko poteza, na osnovu materijala koje dајu najstariji katastarski defteri Arhiva Predsjednistva Vlade u Carigradu, damo razvitak agrarnih odnosa od Osmanskog osvojenja ра do onoga momenta kada su nastale, uz saglasnost I odobrenje centralne vlasti Osmanske imperije.
Pomenuti Turski defteri nam pokazuju da su Turci u svoj timarski sistem su primali istaknute vlaške starješine, ali timari tih starješina nisu ostajali trajno u posjedu te porodice, nego su mijenjale svog gospodara kao I ostala feudalna lena u Bosni I Hercegovini.
Uostalom, još jedna interesantna pojava upada u oči u defterima Bosne I Hercegovine iz 16 vijeka. Mjesta islamiziranih hrišćanskih spahija, javljaju se u sve većem broju vlaški knezovi kao posjednici timara, samo što između tih vlaških knezova iz 16 I 17 vijeka I vlaških starješina iz 15 vijeka, postoji izvjesna razlika.
Iz jednog deftera, iz posljednjih godina Sulejmanove vladavine vidimo kako ti timari dolaze u ruke muslimanskih spahija, te bivaju uklapani u veće timare, a knezovi I njihovi nasljednici ostaju bez timara. Nije potrebno ukazivati da je ovdje riječ o vremenu kada se u Turskom carstvu kada je riječ o timarskoj organizaciji, javljaju određeni poremećaji. Ali ovdje je potrebno skrenuti pažnju na jednu sasvim drugu stvar, naime, u velikom broju takvih timara, nalaze se čifluci tih knezova koji su negdje toliko veliki da se podudaraju sa timarima.
Kad su takvi timari, usljed ne dolaska kneza na ratni pohod, ili odricanje kneza od timara, ili na bilo koji drugi način izlaze iz vlasti kneza, ti čifluci su ostajali idalje pod vlašću tog kneza, a on je novom vladaru timara plaćao određenu rentu za svoj čifluk.
Koliko je važna ova konstatacija vidi se iz toga što su knezovima oduzeti timari često puta vraćeni njima ili nekome od njihovih nasljednika, uz motivaciju da su usluge kneza u pribiranju rente dragocjene za feudalnu klasu I njenu državu bile dragocjene.
Da su ta opšta pravila о naslijeđivanju timara, odnosno о korištenju timara vrijedila i u Bosni i Hercegovini kao i u ostalim pokrajinama Carstva, svjedoče defteri XVI vijeka koji se odnose na Bosnu i Hercegovinu. Iz tih deftera vidi se da su sinovi naslijeđivali timare svojih očeva u određenoj količini i prema određenim okolnostima.  Veći su dio timara dobivali Iza оса koji је poginuo na bojnom polju nego iza оса koji је umro prirodnom smrću.
Ustanova mazula, tj. spahije koji је na neki način ostao bez timara i ovdje је u punoj vrijednosti. Mazul sa određenim bedelom, tj. sa uređnom ispravom koja pokazuje koliki је Ьiо prihod timara koji је on prethodno uživao imao је prioritet u dobivanju upražnjenih timara.
Ovdje је važno da istaknemo da је ve1ika važпost ustanove  mazula u Bosni i Hercegovini samo јеdап dokaz više koliko su posjed timara i njegovo nasljeđivanje labilni u Bosni i Hercegoviпi kao i u drugim pokrajinama Osmanskog carstva. Ako tome dodamo cinjenicu da su upraznjene timare u Bosni i Hercegovini cesto puta dobivali mazuli iz drugih provincija (ejaleta) onda se јаsпо vidi da ne moze biti govora о nekom privilegovanom položaju bosanskih spahija i zeima u Osmanskom carstvu.
Čitav ovaj površinski proces imao је svoju duboku ekorюmsku suštinu. Agrarni sisteш zasnovan na ustanovi miriske zemlje vremenom је sve više pogađao ne samo svoju najsnažniju spoljnju organizaciju – sistem timarskih lena, nego i cijelu privredu Turske. Izvjesna privredna stabllizajcija ostvarena uspostavom osmanske vlasti na Ba1kanu i u Panoniji rađala је oštru protivrječnost između ograničenog raspolaganja I.enskim iшanjirma i potrebe da se postignnti nivo razvitka proizvodnje pokreće ostvarenim viskovima brzim korakom svome unapređenju.А to se шoglo postići samo negacijom miriske zemlje koja se sve više pokazivala kao osnovna prepreka daljega razvitka.
Koliko mi је poznato, u našoj historiskoj nauci niko do sada nije postavio i razradio pitanje о ovoj stvari: da li је osmanska vlast u vremenu slabljenja timarskog sistema poduzimala mjere da pomogne posjedncima timara i zeameta čiji su rentni prihodi sve manje bili dovoljni za podmirenje troškova rata i izdržavanje spahiske porodice.?
Upada u oči da su stare norme za ubiranje rentnih prihoda na timarima ostale do kraja turske vladavine iste.  Zakonske kodifikacije Mehmeda Osvajača, Sulejmana i Ahmeda I,  nisu dirale u te norme. Centralna је v1ast nastojala da česte zloupotrebe i nova davanja koje su raji nametali spahije, zakonski suzblje. Ali ni na jednom mjestu tih kodifikacij a nije se udaralo protiv procesa čiflučenja. Prosto se ta značajna pojava u turskoj privredi prešućivala.
Nameće se pitanje: zašto је to tako bilo?
Ја mislim da је pitanje promjene spahiske rente za Osmansku imperiju bilo vrlo teško izvodljivo. То је bilo skopčano sa ogromnim tehničkim i administrativnim teškoćama. Popis rentnih prihoda tražio је i dosta vremena i izazivao је velike troškove.
Podizanje rentnog prihoda spahije povišenjem rentne stope nije moglo spriječiti započeti procesčiflučenja zbog prirode miriske zemlje I zbog položaja spahije prema toj zemlji. Svako mijenjanje moglo је izazvati samo jos veće teskoće u položaju raje, а u zadnjoj konsekvenci negiralo је timarski sistem i mirisku zemlju, јег se za povecanje rente pretpostavlja stablniji, trajniji i određeniji položaj spahije u pogledu naslijeđa i u pogledu učestvovanja u ekonomskoj organizaciji poljoprivrednog procesa. Stoga se čiflučenja pokazuje kao jeda nuzan prerogativ ublranja rentnoga prihoda i nije čudо da su posjednici čifluka na raznim mjestima u raznoj visini ubirali rentu od Rаје. А to је sve pokazivalo da se strogim normama naturalne rente nije mogao regulisati organizam poljoprivredne proizvodnje, već da је osmanska vlast bila prinuđena da prećutno prizna jedan prirodni regulativ.
I ustanova odžakluk timara u Bosni i Hercegovini – pitanje o kome mi govorimo u ovom radu – pretstavljala jedan od važnih elemenata koji ~su uticali na pravac i snagu toga razvitka. Za problem čiflučenja važna  stvar ko je u pretežnoj mjeri bio nosilac čiflučenja. Prirodno da u onim pokrajinama Carstva gdje je postojao snažan broj posjednika timara domaćeg porijekla, kao sto je to  slučaj u Bosni, čiflučenje je moralo imati i drukčiji pravac i drukčiji konačni rezultat nego u onim pokrajinama gdje takav sloj nije postojao u jednoj dugoj vremensikoj kontinuiranosti, kao sto je slučaj u Srbiji, koja je, koliko se meni čini, u doba staibilizacijeturske vlasti sporije uspostavljala i razvijala proizvodne snage nego Bosna i Hercegovina i koja je u doba koje je bilo rješavajuće za tok i razvitak čiflučenja doživljavala duboke ekonomske i društvene potrese, seobe i prekidanja kontinuiteta turske vlasti krajem XVII i u prvoj po1ovici XVIII vijeka.
No prije nego što bismo prešli na taj dio našega izlaganja, potrebno је da povučemo razliku između ustanove odžakluk timara u Bosni, koja је zasnovana početkom XVII vijeka i trajala do likvidacije timarskog sistema u Bosni 1839 godine i odžakluk posjeda koji su postojali u Anrudoliji još od osmanskog osvojenja izvjesnih tamošnjih krajeva.
Ti odžakluk posjedi nosili su ime »jurtluk posjeda«. Oni su  dodjeljivani u stalan posjed feudalcima tih krajeva u naknadu za pokornost i vojničku službu. Takvi su bili posjedi kurdskih begova. Oni su u rukama imali berate. Ako bi neko od njih umro  ili ne bi vršio određene dužnosti, njegov bi jurt i odžak biо dodjeljivan njegovim sinovima lli rođacima. Isto tako drugo su jurtluk timari koji suuMaloj Aziji dodjeljivani nekim plememkim begovima. U sluсајu smrti ili ne vršenja dužnosti timar bi se dodjeljivao zajedno sa zapovjedništvom nad plemenom njihovim sinovima ili rođacima. Ро tome su pomenuti odžakluk posjedi i odžakluktimari u Maloj Aziji ostajali u porodici i u slučајu nevjere prema centralnoj vlasti, takav slučaj nije biо sa odžakluk timarima u Bosni. Tamo se odžakluk timar u slučајu nevjere oduzimao od porodice. Vjerovatno da је, ne znajuci za tu rarzliku, Hammer i napravio već pomenuto poredenje između bosansko-hercegovačkih begova I kurdskih begova. Međutim, i jedna i druga ustanova nastala је i razvijala se pod sasvim drugim uslovima.
Odžakluk u Maloj Aziji biо је kompromis između timarskog sistema i rodovskih organizacija, а odžakluk timar u Bosni bio је роkušaјcentralne vlasti da se tom ustanovom spašavaju institucije timarskog sistema i da se ојаčа vojna moć jedne dragocjene pokrajine Osmanskog carstva. Ispitivanjetimarskog sistema u Bosni pokazuje da је izrođavanje toga sistema jos u XVI vijeku dovodilo do otimačine i kupoprodaje timara. Presušjela osvajanja nisu krajem XVI i 11 XVII vijeku mogla za spahije mazule naći nove timaгe, а da ne govorimo о XVIII i XIX vijeku kada је trebalo grčevito braniti i ono što se ima pred opasnošću odspoljnje agresije. Dakle, to је bila ustanova onoga doba kada је timarski sistem prešao u defanzivu. Potrebno је spomenuti da је ustanova odžakluk timara obuhvatalai gedik timare, stavljajući žig nasljednosti na položaj vezan za takve timare. Pomenuti Skaricev »Popis Bosanskih spahija iz 1711 godine« ubjedljivo pokazujekoliko suznatan dio timarskih posjeda držali u svojim rukama ljudi bosanskog divana, ćehaje, muteferike, čauši itd. Ti položaji ustanova odžakluk timara i zeametavremenom su prelazili u ruke bosanskih plemića i na taj način se njihov uticaj uupravi ovim zemljama povećavao. Timarska organizacija u Bosni i Hercegovini sve је vise postajala zatvorena za ljude van ovoga ejaleta. Izraz mazul sve se manje čuје pri dodijeljivanju timarau Bosni i Hercegovini. Ovi posjedi počinju dacirkulišuu rukama zatvorrenog kruga spahiskih porodica, а svako van toga kruga smatran је strancem ili, kako se to govorilo, edžnebi. Prirodno da se to odrazilo I na psihologiju tih spahiskih porodica i da је stvaralo povoljne uslove za nastanak i učvršćenje klasnih tradicija kod spahiskog reda.